Κάθε στάδιο της ζωής έχει τα δικά του χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες και κάθε άνθρωπος το βιώνει διαφορετικά. Το ίδιο ισχύει και για την τρίτη ηλικία με τη διαφορά ότι είναι συνδεδεμένη με τη «γήρανση», μια κατάσταση που κανείς δεν είναι έτοιμος να βιώσει παρ’ όλο που είναι ένα αναπόφευκτο βιολογικό φαινόμενο. Στη διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχει ομοφωνία για το πότε τελειώνει η μέση ηλικία και ξεκινά η τρίτη δεδομένου ότι συναρτάται πολλών κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων. Ο ηλικιακός αριθμός που εμφανίζεται πιο συχνά είναι ηλικία των 60 ετών μιας και σηματοδοτεί αλλαγές στη φυσική, γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική κατάσταση του ατόμου.
Ευάλωτο σημείο αλλαγών
Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν τα πάνε καλά με τις αλλαγές. Ακόμη και σε περιπτώσεις που τις επιλέγουν οι ίδιοι ο φόβος του αγνώστου είναι πάντα παρών. Επιπρόσθετα, στην τρίτη ηλικία οι αλλαγές στις ζωές των ανθρώπων δεν είναι δικές τους επιλογές και οι περισσότερες από αυτές τους βρίσκουν τουλάχιστον ευάλωτους στη διαχείρισή τους. Αυτές οι αλλαγές προκαλούν έντονο stress το οποίο με τη σειρά του επιταχύνει τη διαδικασία γήρανσης αφού προκαλεί αποδιάταξη των πρωτεϊνών του κυττάρου. Το stress ηλικία δεν κοιτά, αλλά στην τρίτη ηλικία οι παράγοντες που προκαλούν stress είναι πολυπληθείς:
- Βιολογικοί: η κυτταρική γήρανση είναι αναπόφευκτη. Η πολλαπλασιαστική ικανότητα των κυττάρων φθίνει με την ηλικία και σε κάποιο σημείο σταματά επιφέροντας σωματική και φυσιολογική εξασθένηση. Αλλαγές και μείωση στη μνήμη (άνοια), στις αισθήσεις (όραση, ακοή, κ.α.) καθώς και στην κινητικότητα του ατόμου είναι συνήθεις. Η δύναμη και η αντοχή εξασθενούν, η λίμπιντο πέφτει και η γενική υγεία του οργανισμού αλλάζει καθώς κάνουν την εμφάνισή τους χρόνιες ασθένειες και πόνοι. Οι αλλαγές αυτές έχουν άμεση επίπτωση στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας και στην ψυχική τους υγεία.
- Ψυχοκοινωνικοί: Η μετάβαση στην τρίτη ηλικία δεν είναι ρόδινη. Εκτός από τις βιολογικές αλλαγές που βαραίνουν την καθημερινότητα προστίθενται και άλλοι παράγοντες, όπως (α) οικονομική δυσχέρεια των χαμηλών μισθών και συντάξεων – το όνειρο των περισσοτέρων ανθρώπων που δούλεψαν σκληρά όταν ήταν νεότεροι για να απολαύσουν «αργότερα» έχει καταρρεύσει στο βωμό των Ελληνικών δεδομένων, (β) κοινωνική απομόνωση λόγω αλλαγής ρόλων – από ενεργοί και αποδοτικοί πολίτες γίνονται συνταξιούχοι, παππούδες/γιαγιάδες και «ηλικιωμένοι» νιώθοντας άχρηστοι και παραγκωνισμένοι από τα κοινωνικά δρώμενα, (γ) απώλεια – ο θάνατος ενός συντρόφου ή πολλαπλές απώλειες φίλων και γνωστών οδηγούν στη μοναξιά και τον φόβο θανάτου ο οποίος έρχεται όλο και πιο κοντά, (δ) έλλειψη φροντίδας και αγάπης – βασικά συστατικά της ψυχοσωματικής υγείας λείπουν από αυτό το ηλικιακό γκρουπ μιας και θεωρούνται πολύ μεγάλοι και είναι ήδη αργά για ν’ ασχοληθεί κάποιος σοβαρά μαζί τους (σύστημα υγείας, οικογενειακό περιβάλλον, κ.α.). Ως αποτέλεσμα νιώθουν αβοήθητοι, παραγκωνισμένοι και χωρίς ελπίδα για μια αξιοπρεπή διαβίωση των υπόλοιπων χρόνων της ζωής τους.
Τρόποι ομαλής μετάβασης και πλεύσης στην τρίτη ηλικία
Η πληθώρα των αλλαγών και απωλειών στην τρίτη ηλικία λόγω των βιολογικών και ψυχοκοινωνικών παραγόντων αποτελεί μεγάλο κίνδυνο συναισθηματικών διαταραχών, με κυρίαρχη την κατάθλιψη. Στην τρίτη ηλικία η κατάθλιψη είναι προϊόν του stress, της απώλειας, των ιατρικών ασθενειών που την ταλαιπωρούν (χρόνιοι πόνοι, Parkinson’s, εγκεφαλικά, διαβήτης, ορμονικές αλλαγές, κάποιες μορφές καρκίνου, κ.α.), φάρμακα και αλληλεπιδράσεις αυτών, έλλειψη φυσικής άσκησης αλλά και συναισθηματικής και κοινωνικής στήριξης.
Βασικά συστατικά της ομαλής μετάβασης στην τρίτη ηλικία και η κύρια πηγή χαράς είναι η αίσθηση της «χρησιμότητας» και της κοινωνικοποίησης. Χωρίς αυτά, η απραξία, η συναισθηματική απογοήτευση, η μονοτονία και η νωχέλεια καλλιεργούν το έδαφος για την εγκατάλειψη του εαυτού και κατά συνέπεια της ζωής. Τα ποσοστά αυτοκτονίας στην τρίτη ηλικία στην Αμερική είναι 50% περισσότερα από κάθε άλλο στάδιο ζωής, με ιδιαίτερη αύξηση από τα 70 και πάνω.
Για τους υγιείς ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που είναι αυτόνομοι, δραστηριότητες «χρησιμότητας» που τους έχουν βοηθήσει να διαχειριστούν το μπαράζ αλλαγών στην καθημερινότητά τους για να νιώθουν χρήσιμοι και να έχουν καλύτερη ψυχική υγεία είναι (α) η μερική απασχόληση στη δουλειά εάν είναι εφικτή, (β) η ασχολία με τα εγγόνια, (γ) ο εθελοντισμός, (δ) η ασχολία με τον κήπο ή τις δουλειές του σπιτιού για ένα πιο όμορφο περιβάλλοντα χώρο, (ε) η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας ή η εξ αποστάσεως φοίτηση. Αντίστοιχα σημαντικές είναι και οι δραστηριότητες κοινωνικοποίησης εκ των οποίων ένα υγιές οικογενειακό περιβάλλον ή ένα δίκτυο καλών και στενών φίλων είναι ιδανικές πηγές κατανόησης, συμπαράστασης και χαράς. Εάν πάλι αυτό δεν είναι εφικτό, υπάρχουν οργανωμένες δομές, όπως τα Κ.Α.Π.Η. που προσφέρουν ψυχαγωγία, συμβουλευτική στήριξη, ακόμη και καφενείο στο οποίο τα άτομα της τρίτης ηλικίας μπορούν να γνωριστούν και να κάνουν παρέα μεταξύ τους.
Μέσα από τις δραστηριότητες, τα άτομα αυτά βρίσκουν ένα νέο νόημα στη ζωή που τους απομακρύνει από την κατάθλιψη. Παραμένουν συνδεδεμένοι με άλλους ανθρώπους, νιώθουν χρήσιμοι και η ζωή τους αποκτά ένα σκοπό. Δυστυχώς στην Ελλάδα η γηριατρική δεν είναι αναγνωρισμένη επιστήμη όπως στο εξωτερικό όπου τα άτομα της τρίτης (και της τέταρτης) ηλικίας χρήζουν κατάλληλης φροντίδας και κατανόησης των πολυδιάστατων αναγκών τους στους βιοιατρικούς, ψυχολογικούς, νοητικούς, λειτουργικούς, κοινωνικούς, και διαπροσωπικούς τομείς. Γι αυτό είναι σημαντικό να δείχνουμε κατανόηση και αγάπη στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας που υπάρχουν γύρω μας και να τους φερόμαστε με σεβασμό και ιδιαίτερη φροντίδα μιας και είναι ένα πολύ ευάλωτο και εύθραυστο γκρουπ.
Ευχαριστώ το περιοδικό “Natura” για τη φιλοξενία του άρθρου στο τεύχος 90, 02/2018
